Κείμενο: Άννα Βερροιοπούλου

Το 1492 ήταν μια χρονιά καθοριστική για την Ισπανία και όλη την Ευρώπη. Oi Άραβες εκδιώχτηκαν οριστικά από την Αλ-Άνταλους, την κτήση τους στο νότο της ηβηρικής χερσονήσου, όπου ζούσαν και δημιουργούσαν για αιώνες, ενώ την ίδια στιγμή ο Κολόμβος ανακάλυπτε μια ήπειρο άγνωστη για τους Ευρωπαίους. Είναι η χρονιά που ξεκινά ένα περιπετειώδες ταξίδι για την τέχνη που γεννήθηκε στις χώρες της Μεσογείου, για να αναπτυχθεί και να εξελιχτεί σε μια γη ολότελα καινούρια.

Η ανακάλυψη της Αμερικής, ή αλλιώς του Νέου Κόσμου, όπως ονόμασε τον πρωτόγνωρο εκείνον παράδεισο ο Αμέρικο Βεσπούτσι, είχε σαν άμεσο αποτέλεσμα τον αποικισμό της κυρίως από τους Ισπανούς, σε μεγάλο ποσοστό Ανδαλουσιανούς. Ωστόσο, το υπερατλαντικό ταξίδι προς την Αμερική δεν ήταν μόνο πληθυσμιακό. Οι ισπανικές καραβέλες δεν μετέφεραν στα καταστρώματά τους μόνο αποίκους, αλλά και την κουλτούρα αυτών. Οι νέοι κάτοικοι κουβαλούσαν στις αποσκευές τους κάθε είδους πολιτισμικά εφόδια: καλλιτεχνικά, θρησκευτικά, ιδεολογικά, έθιμα, γούστα στο φαγητό, γούστα στο ντύσιμο κλπ. O καινούριος προορισμός δεν ήταν ωστόσο άγραφος πίνακας, και τους περίμεναν εκεί οι μεγάλοι αμερικάνικοι πολιτισμοί με μια κουλτούρα βαθιά ριζωμένη στη γη τους. Ως αποτέλεσμα, όταν η ευρωπαϊκή τέχνη αποβιβάστηκε στην Αμερική, βίωσε ένα είδος πολιτισμικής αλληλεπίδρασης. Από τη μία, οι ισπανικές καλλιτεχνικές ιδέες και αισθητικά κριτήρια εισήχθησαν και επιβλήθηκαν στο νέο περιβάλλον, από την άλλη, συχνά σφυρηλατήθηκαν από την αμερικάνικη γεωγραφία και κουλτούρα.

Τον πρώτο αιώνα της αποικιοκρατίας, τον 16ο αι. μ.Χ., η μεσογειακή ευρωπαϊκή τέχνη ήταν κατά κύριο λόγο θρησκευτική. Η αρχιτεκτονική και οι πλαστικές τέχνες υπάκουαν στις επιταγές της εκκλησίας, και ως εκ τούτου επικρατούσαν τα θρησκευτικά θέματα. Μια καλλιτεχνική κίνηση πολύ σημαντική για την ύστερη ευρωπαϊκή αναγέννηση που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιταλία, ήταν ο μανιερισμός, η ιταλική μανιέρα, δηλαδή “ιταλικό γούστο”. Τα χαρακτηριστικά αυτού του στυλ ήταν ο κατακερματισμός της σκηνής, η παραμόρφωση των κορμιών με τη χρήση εξεζητημένων στάσεων, η επιτήδευση των εκφράσεων και, συχνά, η επιμήκυνση των ανθρώπινων χαρακτηριστικών. Με άλλα λόγια, ήταν μια τέχνη με μεγάλη συναισθηματική ένταση. Ο μανιερισμός διαδόθηκε εν συνεχεία στην Ισπανία δίνοντάς μας εξέχοντα έργα, όπως ο πίνακας Λαοκόων του Ελ Γκρέκο (Laoconte, El Greco) και τα γλυπτά του Αλόνσο Μπερρουγέτε (Alonso Berruguete).

Α. Μπερρουγέτε, Μανιερισμός Λαοκόων, ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ

Τον ίδιο αιώνα εγκαθίστανται στην Αμερική πολλοί Ισπανοί και Ιταλοί ζωγράφοι φέρνοντας μαζί την τεχνοτροπία τους. Επιπλέον, εισάγονται πάμπολλα έργα τέχνης από την μητρόπολη, τα οποία μιμούνται οι καλλιτέχνες της αποικίας. Ήταν επόμενο λοιπόν ένα από τα πρώτα καλλιτεχνικά ρεύματα της ισπανοαμερικάνικης τέχνης να είναι ο ιταλικός μανιερισμός, με θρησκευτική θεματολογία, η οποία άλλωστε αποσκοπούσε και στη διάδοση του χριστιανισμού. Μία από τις σημαντικότερες φιγούρες της εποχής ήταν ο Ιταλός Ιησουίτης παπάς Μπερνάρδο Μπίττι (Bernardo Bitti). Η άφιξή του στη Λίμα το 1575 ήταν καθοριστική για την εξέλιξη της τέχνης στο Περού, ιδιαίτερα όσον αφορά το μανιερισμό. Πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η περουβιανή σχολή του Κούσκο, η σχολή του Κίτο και η Αντιβασιλεία της Νέας Ισπανίας (Μεξικό) ήταν τα σημαντικότερα κέντρα διάδοσης των ισπανικών και ιταλικών τάσεων. Ο Μπίττι ήταν διάσημος γλύπτης και ζωγράφος, με μεγάλο ταλέντο και τεράστια επίδραση στη Νότια Αμερική. Στο έργο του παρατηρούνται επιρροές του Ελ Γκρέκο και του Ραφαήλ, και βλέπουμε πώς η τεχνοτροπία αυτών των μεγάλων μαέστρων διαδόθηκε στο Νέο Κόσμο, παρόλο που οι ίδιοι δεν διέσχισαν ποτέ τον ωκεανό.

Μπερνάρδο Μπίττι. Μανιερισμός

Γενικότερα είναι μια εποχή με μεγάλη καλλιτεχνική κινητικότητα, στην οποία παρατηρείται το φαινόμενο των καλλιτεχνών-ταξιδιωτών. Ένας άλλος σπουδαίος καλλιτέχνης και ταξιδευτής ήταν ο Ιταλός Ματτέο ντ’ Αλέσιο (Matteo de Alezio), ο οποίος αφού εργάστηκε στην Ιταλία και στη Σεβίλλη, ταξίδεψε στη Λίμα, για να γίνει άλλος ένας πρέσβης του μανιερισμού. Μολαταύτα, τα έργα των ζωγράφων αυτών δεν διακρίνονται για την πρωτοτυπία τους, αλλά είναι ένα παράδειγμα της κινητικότητας της τέχνης και συγκεκριμένα των μοντέλων της δυτικής Μεσογείου στην Αμερική.

Η επίδραση του μανιερισμού στις αποικίες σημειώθηκε ως τις αρχές του 17ου αιώνα. Εντωμεταξύ, στα μέσα του 16ου, ένα ιστορικό γεγονός συγκλόνισε την καθολική εκκλησία: η διάδοση του προτεσταντισμού. Ως απάντηση ο Πάπας συγκάλεσε στην Ιταλία τη Σύνοδο του Τρέντο (Concilio de Tranto), όπου αποφασίστηκε η ρωμαιοκαθολική Αντιμεταρρύθμιση. Η Αντιμεταρρύθμιση (Contrarreforma) όρισε, μεταξύ άλλων εκκλησιαστικών θεμάτων, τις γραμμές που θα πρέπει να ακολουθήσει η τέχνη στις καθολικές χώρες. Το αποτέλεσμα ήταν να  γεννηθεί στην Ιταλία ένα καλλιτεχνικό ύφος με έντονο δραματικό στοιχείο που αποσκοπούσε, αρχικά, να εντυπωσιάσει και να συγκινήσει τους πιστούς. Χαρακτηριζόταν, μεταξύ άλλων, από την υπερβολή και τη δραματική χρήση του φωτισμού, με έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς, στοιχεία που υποδαυλίζουν τη συμμετοχή στο θείο δράμα. Μιλάμε για την τέχνη του Μπαρόκ, η οποία άνθισε με μεγάλη επιτυχία και πρωτοτυπία στη Λατινική Αμερική. Τα θέματα, σύμφωνα με την Αντιμεταρρύθμιση, εξακολουθούν να είναι στην πλειοψηφία τους θρησκευτικά για λόγους κατήχησης: η Παρθένος, Μαρτύρια αγίων, Εσταυρωμένοι κλπ. Η κυριότερη ισπανική μπαρόκ επιρροή στην Αμερική ήταν τα έργα του Θουρμπαράν (Zurbarán) και του Μουρίγιο (Murillo).

Θουρμπαράν-Zurbarán Μπαρόκ

Παρόλα αυτά, το μπαρόκ, φτάνοντας στην αντιπέρα όχθη, μεταμορφώνεται λόγω του συγκρητισμού με τις αυτόχθονες κουλτούρες. Μιλάμε δηλαδή για Αμερικάνικο Μπαρόκ, το οποίο αποτελεί παράδειγμα για το πώς η ευρωπαϊκή τέχνη ταξίδεψε και έβγαλε ρίζες σε καινούρια χώματα, παράγοντας κάτι νέο: ένα υβριδικό μπαρόκ, αποτέλεσμα της συμβίωσης ευρωπαϊκών και ινδιάνικων στοιχείων. Ένα υπέροχο δείγμα του αμερικάνικου μπαρόκ είναι οι “άγγελοι με τα αρκεβούζια” (ángeles arcabuceros), μια πρωτότυπη αναπαράσταση των αγγέλων.

Άγγελοι με αρκεβούζιο (ángeles arcabuceros) Αμερικάνικο Μπαρόκ

Φυσικά στις αποικίες δεν ταξίδεψαν μόνο οι πλαστικές τέχνες, αλλά και οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί. Από την Ισπανία φτάνουν σημαντικοί αρχιτέκτονες που καταπιάνονται με μεγάλα έργα, όπως οι μεγαλοπρεπείς αποικιακοί καθεδρικοί, οι οποίοι ακολουθούν τα μοντέλα της ιβηρικής χερσονήσου. Σημαντικός είναι ο ρυθμός μπαρόκ και το στυλ Ερρέρα (o Juan de Herrera, την περίοδο της βασιλείας του Φιλίππου του 2ου, ενέπνευσε ένα στυλ αρχιτεκτονικής που φέρει το όνομά του: παράδειγμα το περίφημο Ελ Εσκοριάλ έξω από τη Μαδρίτη). Ο Ερρέρα πιθανότητα ήταν επίσης υπεύθυνος για την πολεοδομία των αμερικάνικων άστεων της εποχής. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις αποικίες μετανάστευσαν επίσης αραβικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Από τη Μέση Ανατολή και την Αλ-Άνταλους (σημερινή Ανδαλουσία), τα στοιχεία αυτά έφτασαν να κοσμούν τις Δυτικές Ινδίες. Παράδειγμα είναι η ισπανο-μουσουλμανική τεχνοτροπία μουδέχαρ, που χαρακτηρίζεται από τη χρήση γύψου και τούβλου στην αρχιτεκτονική. Η επιρροή του μουδέχαρ είναι φανερή κυρίως στη Νότιο Αμερική, π.χ. ο τρούλος στην εκκλησία του Σαν Φρανσίσκο στο Κίτο (μνημείο UNESCO) και ο πύργος στο Κάλι της Κολομβίας.

Πύργος μουδέχαρ στην Κολομβία

Η αραβική επίδραση δε σταματά εδώ. Τα περίφημα αραβικά πλακάκια (azulejos, “μικρές γυαλισμένες πέτρες”) που χρησιμοποιήθηκαν πολύ στην Ισπανία και την Πορτογαλία, εισήχθησαν στην Αμερική και αποτελούν γνώρισμα της αμερικάνικης αποικιακής αρχιτεκτονικής, ιδίως στη Βραζιλία, αλλά και στο Μεξικό (η γνωστή κεραμική παράδοση Ταλαβέρα, π.χ. “Το σπίτι με τα πλακάκια” στην πόλη του Μεξικού- La casa de los azulejos). Είναι αξιοπερίεργο ότι το πλακάκι επέστρεψε πάλι στην Πορτογαλία το 19ο αιώνα μέσω Βραζιλίας, όταν οι Πορτογάλοι υιοθέτησαν τη βραζιλιάνικη μόδα με τα πλακάκια στις προσόψεις των σπιτιών τους.

Συνοψίζοντας, η τέχνη που τον 16ο και 17ο αιώνα γεννήθηκε στις ιστορικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές συνθήκες της Δυτικής Μεσογείου, με την ανακάλυψη της Αμερικής βιώνει μια τεράστια κινητικότητα. Καλλιτέχνες, έργα και τεχνοτροπίες μεταναστεύουν σε ένα καινούριο έδαφος, με τις δικές του ανάγκες, όπου ξαναγεννιούνται και ανθίζουν. Η εύρεσή τους σε ένα διαφορετικό γεωγραφικό και πολιτισμικό περιβάλλον μάς προσφέρει ένα μοναδικό καλλιτεχνικό πείραμα με αριστοτεχνικά αποτελέσματα.