Είναι γνωστό ότι η ισπανική γλώσσα είναι γεμάτη από ελληνικές λέξεις ή λέξεις με κάποια άμεση ή έμμεση σχέση με την (αρχαία) ελληνική γλώσσα. Τα γλωσσικά «δάνεια» αφθονούν τόσο στον ιατρική ορολογία που οι ελληνικές λέξεις έχουν επικρατήσει και σε άλλες γλώσσες, όσο και σε πολλές ακόμα περιπτώσεις. Υπάρχουν όμως και κάποιες λέξεις που αν και ακούγονται ή είναι ίδιες με τις ελληνικές και έχουν άμεση σχέση με τις αντίστοιχες που χρησιμοποιούμε καθημερινά, θέλουν ιδιαίτερη προσοχή γιατί το νόημα τους διαφέρει. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα φτάνει να είναι ακόμα και αντίθετο. Ας δούμε εννιά συν μία από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις ισπανικών λέξεων με διαφορετικό νόημα απ’ ό,τι τις γνωρίζουμε στα ελληνικά για να αποφύγουμε… παρεξηγήσεις!

Η πρώτη λέξη που πολύ έντονα τραβάει την προσοχή για την διαφορετική, ουσιαστικά αντίθετη σημασία της είναι, χωρίς αμφιβολία, η λέξη Empatía. Στα νέα ελληνικά η λέξη εμπάθεια εκφράζει έντονα αρνητικά συναισθήματα, δηλώνει εχθρότητα, πάθος εναντίον κάποιου. Η ίδια λέξη όμως δεν είχε ξεκινήσει έτσι από την αρχαιότητα, αρχικά δήλωνε το έντονο πάθος για κάτι (εν-πάθος) και στην πορεία πήρε την ερμηνεία που γνωρίζουμε σήμερα. Το να είσαι εμπαθής με κάποιον στις μέρες μας σίγουρα έχει αρνητική σημασία. Στα ισπανικά όμως η λέξη empatía, προφανώς δανειζόμενη την έννοια από την αγγλική γλώσσα, δηλώνει ακριβώς το αντίθετο, την συμπόνια απέναντι σε κάποιον, την συμπάθεια, την κατανόηση της κατάστασης του, την ενσυναίσθηση. Μάλιστα χρησιμοποιείται στην ψυχολογία σαν συνώνυμο της διαπροσωπικής νοημοσύνης (inteligencia interpersonal) και θεωρείται αναμφίβολα προσόν στις διαπροσωπικές σχέσεις.

Μια άλλη λέξη, πολύ γνωστή στους έλληνες από την αρχαιότητα είναι η λέξη βάρβαρος. Επίθετο που χαρακτήριζε στα αρχαία χρόνια τον «μη Έλληνα», γνωστό από την φράση «πάς μη Έλλην βάρβαρος», με την ξεκάθαρα μειωτική σημασία αλλά ευτυχώς ακόμα περισσότερο γνωστό παγκοσμίως από το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Περιμένοντας τους Βαρβάρους». Η ισπανική γλώσσα κρατάει κατά κάποιο τρόπο το αρχικό νόημα της λέξης, το ποίημα του Καβάφη μεταφράζεται “Esperando a los bárbaros” και φυσικά γίνεται κατανοητό αλλά στην καθομιλουμένη η λέξη bárbaro χρησιμοποιείται και με άλλη έννοια. Αν στο δρόμο, σε μια συζήτηση μεταξύ φίλων ή σε οποιαδήποτε καθημερινή συνάντηση ακούσουμε κάποιον να αναφωνεί «¡Qué bárbaro!», όχι, δεν κακολογεί κανέναν, αντίθετα του αρέσει κάτι πάρα πολύ! Αυτή η χρήση της λέξης δηλώνει κατάπληξη, θαυμασμό, την χρησιμοποιούμε όταν κάτι μας τραβάει την προσοχή με θετικό τρόπο, μας εντυπωσιάζει.

Άλλο ένα επίθετο που αλλάζει σε έννοια ακόμα κι αν ακούγεται σχεδόν με τον ίδιο τρόπο και στις δύο γλώσσες είναι το παθητικός. Προερχόμενο και πάλι από την λέξη πάθος (όπως και το εμπάθεια) στα νέα ελληνικά δηλώνει την μη ενεργητική στάση, δηλαδή το να δέχεται κάποιος τα γεγονότα χωρίς να αντιδρά, χωρίς να κάνει τίποτα για να τα αλλάξει. Στα ισπανικά η αντίστοιχη λέξη είναι pasivo. Το patético έχει άλλη έννοια, αρκετά διαφορετική, δηλώνει αυτό που προκαλεί λύπηση, που κάνει κάποιον να δείχνει καημένος, η μετάφραση αντιστοιχεί στα ελληνικά στο επίθετο αξιολύπητος.

Γνωρίζουμε την λέξη αυτοψία σαν την λεπτομερή έρευνα ή εξέταση που γίνεται σε έναν τόπο από κάποιον ειδικό για να διερευνηθεί ένα έγκλημα ή ατύχημα. Όταν αυτή η εξέταση γίνεται από τον ιατροδικαστή πάνω σε ένα πτώμα (και όχι τόπο) στα ελληνικά λέγεται νεκροψία. Στα ισπανικά όμως αν και υπάρχουν θεωρητικά και οι δύο λέξεις επικρατεί η autopsia κυρίως με την έννοια της νεκροψίας. Μάλιστα πολύ συχνά συναντάμε τις δύο λέξεις σαν συνώνυμες. Σε τελείως διαφορετικό κλίμα το επίθετο απολογητικός στα ελληνικά χαρακτηρίζει αυτόν που αναγκάζεται ή χρειάζεται να εξηγήσει ένα γεγονός, να απολογηθεί γι’ αυτό, να ζητήσει συγνώμη. Στα ισπανικά το απολογούμαι είναι disculparse αλλά η λέξη apologético έχει την έννοια του εγκωμιαστικού, αυτού δηλαδή που επαινεί κάτι ή κάποιον με την ίδια λογική που η λέξη apología δηλώνει μια στάση υπέρ μιας ιδέας ή κατάστασης.

Είναι φυσικό λέμε για κάτι που παράγεται από την φύση, που είναι αναμενόμενο, που είναι αυτό που οι ισπανόφωνοι λένε natural. Στα ισπανικά η λέξη físico –φυσικά– και υπάρχει και εκτός από την προφανή σχέση με τις φυσικές επιστήμες έχει και μια ακόμη έννοια: Aspecto físico λένε οι ισπανόφωνοι για να δηλώσουν την εμφάνιση ενός ατόμου, την σωματική του όψη και το πώς τον βλέπουν οι γύρω του. Σχετική με το σώμα κατά κάποιο τρόπο και η επόμενη λέξη, αρτηρία είναι στην ανατομία το αγγείο μέσα από το οποίο μεταφέρεται το αίμα από την καρδιά προς τα όργανα. Ακόμα μπορεί να δηλώνει κι έναν πολυσύχναστο άξονα σε μεγαλουπόλεις. Η λέξη arteria (διαβάζεται αρτέρια) έχει ακριβώς τις ίδιες έννοιες στα castellano, αν όμως τονιστεί διαφορετικά (ακριβώς όπως η ελληνική) και γίνει artería τότε αλλάζει και το νόημα της. Σημαίνει την πονηριά με την οποία κάποιος μπορεί να δρα για να κερδίσει κάτι και χρησιμοποιείται πάντα υποτιμητικά. Στα αρχαία ελληνικά κάτι ιερατικό δήλωνε την άμεση σχέση του με το ιερατείο, το σύνολο των ιερέων της εποχής. Στα νέα ελληνικά χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για εκκλησιαστικές αναφορές αλλά στα ισπανικά το hierático εκτός από το να αναφέρεται στην θρησκεία, αλλά και στην αιγυπτιακή γραφή, χαρακτηρίζει επίσης αυτόν που τον διακρίνει μια αυστηρότητα, μια επισημότητα, μια σοβαρότητα –ακόμα κι αν δεν αναφέρεται σε τίποτα ιερό.

Αλλάζοντας και πάλι κλίμα και διάθεση, μια λέξη με τελείως διαφορετικό νόημα, που όμως επιτρέπει συνειρμούς και περίεργα εννοιολογικά παιχνίδια για όσους γνωρίζουν και μιλούν και τις δύο γλώσσες είναι η λέξη άγριο/agrio. Για κάποιον που μαθαίνει ισπανικά είναι δύσκολο να μην πάει το μυαλό του στην έννοια που έχει στα ελληνικά η λέξη άγριο ακόμα κι όταν γνωρίζει την σημασία που έχει στην γλώσσα του Θερβάντες. Γιατί πέρα από την ερμηνεία, τους κανόνες και τα λεξικά, κάθε γλώσσα κρύβει μέσα της ένα παράλληλο σύμπαν που ανοίγεται με αργούς ρυθμούς και απροσδόκητα κάποιες φορές αποτελέσματα. Για παράδειγμα στο ποίημα Muerte en la tarde του ισπανού ποιητή Ángel González, ο στίχος “nos llega un temor agrio y confuso/ casi dolor, apenas esperanza” είναι δύσκολο να μην μπερδέψει αρχικά τον αναγνώστη με την ηχητική ομοιότητα της λέξης agrio όπως και ο στίχος του Γιώργου Σεφέρη, από το ποίημα Σαλαμίνα της Κύπρος, «ή, μες στην άγρια μοναξιά κάτω από τ’ άστρα…» για κάποιον ισπανόφωνο που γνωρίζει την ελληνική γλώσσα. Το agrio σημαίνει κυρίως ξινό, σε κάποιες περιπτώσεις πικρόχολο ή δυσάρεστο, ενώ το άγριο γνωρίζουμε ότι δηλώνει δυσκολία, σκληρότητα, αυτόν που δεν έχει εξημερωθεί, τον ανυπότακτο (χωρίς να έχει απαραίτητα αρνητική σημασία).

Για το τέλος, μια λέξη που δεν είναι ελληνική αλλά χρησιμοποιήθηκε σαν μετάφραση για το διάσημο κίνημα των σουρεαλιστών στην Γαλλία που άνθησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα: υπερρεαλισμός. Οι Έλληνες τότε μετέφρασαν την πρόθεση sur από τα γαλλικά ως υπέρ, μιας και το κίνημα που έμελλε να δώσει σπουδαία έργα από μεγάλους καλλιτέχνες, λογοτέχνες, κινηματογραφιστές, θεωρήθηκε ότι είχε σκοπό να ξεπεράσει τον ρεαλισμό της εποχής. Όμως στα ισπανικά η λέξη hiperrealismo (όπως και διεθνώς όσον αφορά την τέχνη) έχει μάλλον την αντίθετη έννοια. Δηλώνει την μέχρι υπερβολής ρεαλιστική απεικόνιση. Τα έργα του διάσημου ισπανού ζωγράφου Antonio López (που το ispania.gr έχει την τιμή να φιλοξενεί αποκλειστική συνέντευξή του) είναι ο ορισμός του υπερρεαλισμού με την έννοια που απέκτησε πλέον η λέξη τις τελευταίες δεκαετίες, όταν και εμφανίστηκε αυτή η καινούργια τάση στην τέχνη.

Σίγουρα, το παιχνίδι με τις συγκλίσεις, τις αντιφάσεις και τα γλωσσικά παιχνίδια δεν τελειώνει εδώ. Αυτές ήταν μόνο ορισμένες λέξεις, σίγουρα θα υπάρχουν πολλές ακόμα για όποιον ενδιαφέρεται να ανακαλύπτει και απολαμβάνει να μαθαίνει... ¡Qué barbaridad!

(Έρευνα, σύνταξη, φωτογραφίες: Jana Tziveleki)