Μια γνωστή μου μού εξέφρασε την ακουστική γοητεία που ένιωθε για την ισπανική γλώσσα, παρ’ όλο που δεν ήξερε καθόλου ισπανικά. Θέλησα να την προτρέψω στην εκμάθησή της με την ερώτηση «Γιατί δεν ξεκινάς να την ανακαλύψεις;». Η απάντηση ήταν αφοπλιστική μεν, δικαιολογήσιμη δε: «Σε τι θα μου χρησιμεύσει;».
Οι περισσότεροι πολίτες είναι εκπαιδευμένοι ή, αν προτιμάτε, κοινωνικοποιημένοι ώστε να βλέπουν την εκπαίδευση ως ένα συγκεκριμένο και επιλεγμένο σύνολο γνώσεων που είναι εξαργυρώσιμο στην αγορά. Με άλλα λόγια, θεωρούν την εκπαίδευση ως την εξαργύρωση της γνώσης σε παραγωγικό επίπεδο.
Αν είναι αυτό, τότε η εκπαίδευση είναι το ίδιο μας το κλουβί. Είναι σαν να γεννιόμαστε με γυαλιά και όχι με μάτια, όπου το εκπαιδευτικό σύστημα μάς επιβάλλει ένα συγκεκριμένο είδωλο για τον κόσμο.
Η επίσημη εκπαίδευση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εξουσία, απ’ την οποία και ασκείται. Άρα τόσο η εκπαίδευση όσο και το περιεχόμενό της είναι πολιτική και οικονομική σχέση εξουσίας, μέσα στην οποία δεν υπάρχει η αλήθεια, αφού αυτό που μαθαίνουμε είναι προϊόν συμμόρφωσης. Μήπως η γνώση δεν εκβιάζει τον σκοταδισμό;
Τα πανεπιστήμια είναι, σε μεγάλο βαθμό, οι ελπίδες και τα όνειρα μιας ομάδας εξουσίας σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Είναι ουτοπικό να πιστεύουμε ότι η εκπαίδευση μπορεί να είναι ένα ηθικό και αυτόνομο διακύβευμα. Μπορεί η εκπαίδευση να καταστήσει ανθρώπους που να ενεργούν αυτόνομα ή απελευθερωμένα;
Στην γνώση υπάρχει πάντα σχέση εξουσίας. Μαθαίνουμε για να αξιώνουμε, για να έχουμε κύρος, για να έχουμε δύναμη, για να έχουμε εξουσία, αλλά και για να ελέγχουμε την γνώση. Δηλαδή δεν υπάρχει μια αυτόνομη πνευματική σχέση με την γνώση και την υπόστασή της. Η εξαργύρωση της μόρφωσης είναι αυτή ακριβώς που υποδουλώνει την πνευματικότητά μας.
Αρχικά οι επιστήμες χρησιμοποιούνταν σαν μέσο για την αποκάλυψη των μυστηρίων τής φύσης και της ζωής, όπου τόσο την φύση όσο και την ζωή, ο άνθρωπος όφειλε να την χαίρεται και να την απολαμβάνει μαθαίνοντάς την μέσω τής εκπαίδευσης. Στις μέρες μας μέσα από το πανεπιστήμιο απολαμβάνουμε την ύπαρξή μας και την κατανόησή της ή παγιδευόμαστε και εκπαιδευόμαστε νοητικά και συναισθηματικά από τις απαιτήσεις ενός συγκεκριμένου παραγωγικού συστήματος, το οποίο ανακυκλώνει, επιλέγει και καθορίζει την εκπαίδευσή μας; Μήπως η γνώση είναι περισσότερο ύποπτη από την απουσία της; Ή μήπως η απουσία τής γνώσης είναι περισσότερο ύποπτη από την παρουσία της; Ή μήπως σε τελική ανάλυση η σύγκρουση ταυτίζεται με την συνεργασία;
Η εκπαίδευση σχετίζεται με υλικές προβολές, δηλαδή με την προώθηση συμφερόντων, γι’ αυτό κιόλας δημιουργεί συγκεκριμένους ρόλους ανθρώπων. Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση δεν μεταφέρει ή διαχειρίζεται απλά γνώσεις, αλλά μάς πείθει ότι αυτές οι γνώσεις που μεταδίδει είναι οι πιο αξιόλογες και ότι δεν υπάρχει άλλος φορέας που να δικαιούται να τις διαθέτει και να τις ξέρει σωστά. Για παράδειγμα, με πολύ μεγάλη ευκολία υποβιβάζουμε τόσο συνειδησιακά, αλλά και πρακτικά έναν καθηγητή μιας ξένης γλώσσας που δεν διαθέτει πανεπιστημιακή εκπαίδευση για την διδασκαλία αυτής.
Η εκπαίδευση είναι ένα σύστημα επικοινωνίας και μάλιστα ένα σύστημα ευσυνείδητης επικοινωνίας με σκοπιμότητες. Με άλλα λόγια στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση υπάρχει στοχοθεσία, δηλαδή η εκπαίδευση έχει συγκεκριμένους στόχους, με αποστολή, κυρίως, να διαιωνιστεί η συγκεκριμένη κατάσταση της κοινωνίας και της οικονομίας.
Μπορεί όμως κανείς να απομακρυνθεί από τις σκοπιμότητες αυτές; Μάλλον ναι, αλλά όχι με μεγάλη επιτυχία ή συχνότητα. Ναι, μεν η εκπαίδευση έχει άμεση σχέση με τα συμφέρονται και τις σκοπιμότητες της κοινωνίας στην οποία αναφέρεται, αλλά έχει σχέση και από την προσωπικότητα των εκπαιδευτών και από την προσωπικότητα των αποδεκτών της. Όσο περισσότερο "εκτός νόμου" είναι ο εκπαιδευτικός, δηλαδή όσο περισσότερο αμφισβητεί τις κρατούσες δομές τόσο περισσότερη συνείδηση και συναίσθηση μπορεί να μεταδώσει στους αποδέκτες του. Είναι θλιβερό για παράδειγμα, οι μισοί καθηγητές πανεπιστημίου να είναι πολιτικοί, και όσοι δεν είναι να ασκούν πολιτική.
Όσο το εκπαιδευτικό σύστημα ελέγχει την κουλτούρα τόσο περισσότερο νομιμοποιεί τον έλεγχο της εξουσίας, της παραγωγής και της οικονομίας. Δεν είναι τυχαίο ότι μονάχα η εκπαίδευση έχει δικαίωμα να τοποθετεί τούς ανθρώπους στην επαγγελματική ιεραρχία και να νομιμοποιεί τον εαυτό της ως μοναδικό παράγοντα αυτής τής λειτουργίας.
Υπάρχουν δύο οπτικές που κλείνουμε τα μάτια. Το πρώτο είναι, ότι περισσότερο απ' όλα, η επιστήμη είναι ένα λογοκριμένο πεδίο και όσο πιο ουδέτερη την θεωρεί κανείς τόσο πιο ύπουλη γίνεται. Η επιστήμη γίνεται το φόρεμα της κυριαρχικής θέσης. Το δεύτερο είναι ότι η ζωή μας περιορίζεται δυσανάλογα περισσότερο, όχι από την κοινωνικοποίησή μας, αλλά από την εκπαίδευσή μας, μέσα από την οποία έχει προωθηθεί σιωπηλά, αλλά αποτελεσματικά, και έχει εκφραστεί η εκάστοτε εξουσία. Είναι δύσκολο να παρεκκλίνουμε από αυτά που μας επιβάλλει η εκπαίδευση.
Και όταν η εκπαίδευση είναι μαζικοποιημένη και ομοιόμορφη τότε γίνεται ο κακός δαίμονας γιατί η τυποποίηση της γνώσης δημιουργεί συνείδηση και μάλιστα υποχρεωτική. Δηλαδή δημιουργεί συλλογικές συνειδήσεις και υπηκόους ανθρώπους που είναι αναγκασμένοι να ζουν σε συγκεκριμένα πλαίσια.
Η εκπαίδευση χάνει μέρα με την μέρα κάθε απελευθερωτική διάσταση και συνιστά την συρρίκνωση του πολιτισμού.
Ωστόσο, για κάποιους, η εκπαίδευση μπορεί να είναι το μέσο κοινωνικού μετασχηματισμού και για κάποιους άλλους το εργαλείο κοινωνικού ελέγχου. Ο Eduardo Galeano είχε αναφέρει στο βιβλίο του «Patas arriba» ότι κάθε σχολείο βρίσκει το αντι-σχολείο του.
Με τον ίδιο τρόπο θα συμπληρώσω ότι η εκπαίδευση απελευθερώνει και καταδικάζει/φυλακίζει μαζί. Και όσοι πολιτικάντηδες προσπαθούν να βάλουν σε τάξη και καλούπια την τριτοβάθμια εκπαίδευση, απλά μάς εξαπατούν. Καθετί που παρουσιάζεται ως μη χαοτικό είναι τεχνητό.