7ος αιώνας μ.Χ.
Καραβάνια νομάδων διασχίζουν τις άνυδρες ερήμους της Αραβίας. Οι θερμοκρασίες θρυμματίζουν τις πέτρες σε άμμο και μεταμορφώνουν τα βουνά σε αμμόλοφους. Οι νομαδικές αραβικές φυλές, με σκαμμένα πρόσωπα, πορεύονται σε εδάφη χωρίς ποτάμια για να σβήσουν τη δίψα τους, χωρίς λίμνες για να ποτίσουν τα κοπάδια τους.
“Άραβας” σημαίνει νομάδας και τούτη η βεδουίνικη φύση τους συνέβαλε στην αχαλίνωτη εξάπλωσή τους. Με την ανατολή του ισλαμισμού και το θάνατο του προφήτη Μωάμεθ οι άραβες ξεκινούν μια περίοδο ιερών πολέμων. Σαν ασυγκράτητο βέλος που σχίζει ανεμπόδιστα την απαλή αύρα κατακτούν τεράστιες εκτάσεις σε διάστημα λίγων δεκαετιών. Το 710 μ.Χ., το ισλαμικό κράτος, το χαλιφάτο, αποτελεί μια απέραντη αυτοκρατορία με πρωτεύουσα τη Δαμασκό. Έχοντας κατακτήσει όλη τη βόρεια ακτή της Αφρικής, ο αραβικός στρατός παρατάσσεται πλέον αντίκρυ της Ιβηρικής χερσονήσου. Το στενό του Γιβραλτάρ δεν πρόκειται να τους σταματήσει.
Χρόνια τώρα ποθούσαν την ιβηρική γη, που οι βερβερίνοι ονόμαζαν “Νησί των Βανδάλων” και οι άραβες πιθανότατα μετέφρασαν ως αλ-Άνδαλους (al-Ándalus, από όπου πήρε το όνομά της η Ανδαλουσία). Έβλεπαν σαγηνευμένοι εκείνη τη στεριά, η οποία έπειτα από αιώνες περιπλάνησης στις ερήμους, φάνταζε σαν τη Γη της Επαγγελίας και έδινε υποσχέσεις για άφθονα νερά και πλούσια βλάστηση. Έτσι λοιπόν, όταν οι άραβες κατέκτησαν και κατοίκησαν την αλ-Άνδαλους, εκτός από τον ισλαμισμό, μεταφύτεψαν τη λατρεία του νερού. Η απόλαυση και η παρουσία του νερού αποτέλεσε
οργανικό στοιχείο της καθημερινής ζωής. Ως πρωτεύουσα χρησιμοποίησαν την παραποτάμια Κόρδοβα, στις όχθες του Γουαδαλκιβίρ (al-wadi-al kabir, η μεγάλη κοιλάδα). Τα συντριβάνια και οι κρήνες αποτελούσαν αναπόσπαστο στοιχείο της αρχιτεκτονικής των σπιτιών, προσφέροντας τη δροσιά και το κελάρυσμά τους στο patio, την εσωτερική αυλή των κατοικιών. Πηγές με καθαρτήριο νερό βρίσκονταν επίσης στις αυλές των εκκλησιών για τον εξαγνισμό των πιστών. Περίτεχνες λιμνούλες και κρήνες στόλιζαν τα χαρέμια και τα παλάτια, με γνωστότερο ίσως παράδειγμα την κρήνη στο αίθριο των λεόντων, στην Αλάμπρα. Δημόσια λουτρά απαντούσε κανείς σε κάθε γειτονιά και αποτελούσαν ζωτικό κομμάτι της κοινωνίας. Ήταν τόπος συνεύρεσης και χαλάρωσης των κατοίκων όλων των κοινωνικών τάξεων, οι οποίοι απολάμβαναν το νερό μαζί με αρωματικά σαπούνια, αιθέρια έλαια και θυμιάματα. Επίσης, με το φρέσκο νερό από τα βουνά της Σιέρα Νεβάδα ετοίμαζαν αρωματικά ροφήματα από βότανα (shay ή αλλιώς τσάι). Σ΄αυτά προσέθεταν πληθώρα μυρωδικών και μπαχαρικών, όπως κανέλα, δυόσμο, ιβίσκο, άνθη πορτοκαλιάς και λεμονιάς. Βλέπουμε λοιπόν πως για τον κάτοικο της αλ-Άνδαλους το νερό ήταν ο γητευτής των πέντε αισθήσεων: στολίδι, μουσική, άρωμα, γεύση, χάδι. Ήταν επίσης ένα στοιχείο πνευματικό και θρησκευτικό, ένα στοιχείο καθαρτήριο για την ψυχή και το σώμα.
Τα δημόσια λουτρά (χαμάμ-hammam) ήταν δωρεάν. Το πρωί τα χρησιμοποιούσαν οι άντρες και το απόγευμα οι γυναίκες. Σε όλους έδιναν χέννα και φλούδες καρυδιάς για το τρίψιμο των δοντιών. Επίσης προσφέρονταν διάφορες υπηρεσίες, όπως το χτένισμα, το μασάζ ή το τρίψιμο των ποδιών με ελαφρόπετρα. Τα λουτρά είχαν δομή βασισμένη στις θέρμες της αρχαίας Ρώμης και ανατολίτικη διακόσμηση. Οι αίθουσες με κρύο ή ζεστό νερό είχαν πατώματα από μάρμαρο διακοσμημένα με χάλκινα παγώνια και λέοντες. Οι τοίχοι στο χρώμα του ασημιού φιλοξενούσαν συχνά πλακάκια σε όμορφα γεωμετρικά μοτίβα. Οι λεκάνες έφεραν επίχρυσες κι επάργυρες λεπτομέρειες και το νερό έτρεχε άφθονο από βρύσες σε σχήμα πτηνών και άλλων μορφών. Στις μέρες μας απομεινάρια αραβικών λουτρών έχουν βρεθεί σε διάφορες πόλεις της Ισπανίας, όπως στη Σεβίλλη, στην Κόρδοβα και στη Χαέν, ωστόσο το πιο καλοδιατηρημένο είναι το Μπανιουέλο στη Γρανάδα (Bañuelo) με τις υπέροχες θολωτές αίθουσες και τους φεγγίτες σε σχήμα άστρων.
Το χαμάμ στην αλ-Άνδαλους ήταν χώρος συνεύρεσης, υγιεινής και κουλτούρας. Σε αντιδιαστολή, την ίδια περίοδο στα χριστιανικά βασίλεια, η χρήση νερού για την προσωπική υγιεινή περιορίζονταν μόνο σε λίγα μοναστήρια και στο πλύσιμο των χεριών πριν το φαγητό από τους ευγενείς. Η παράδοση των ρωμαϊκών λουτρών είχε προ καιρού ξεχαστεί και το πλύσιμο του σώματος δεν ήταν μεταξύ των συνηθειών της μεσαιωνικής Ευρώπης. Μετά το 13ο αιώνα όμως οι συνήθειες των κατοίκων της αλ-Άνδαλους αρχίζουν
να φαίνονται ελκυστικές στα βασίλεια του βορρά και η χρήση του νερού αρχίζει να διαδίδεται: το πλύσιμο του προσώπου και το λούσιμο της κεφαλής αρχίζουν να επικρατούν· μεταξύ των ευγενών κυκλοφορούν εγχειρίδια με οδηγίες και προτάσεις καθαριότητας· τέλος τα δημόσια λουτρά γίνονται δημοφιλή. Η κουλτούρα του νερού είχε ολοκληρώσει πια τον κύκλο της και θα αποτελέσει πολιτιστική κληρονομιά για την Ανδαλουσία, όπου ακόμα και σήμερα μπορεί κανείς να αναβιώσει τις συνήθειες του παρελθόντος σε θερμά λουτρά, αντίγραφα των αραβικών.
Κείμενο: Άννα Βερροιοπούλου
Tengo un palacio en Granada,
tengo jardines y flores,
tengo una fuente dorada
con más de cien surtidores
(José Zorrilla)