Μεταφράσατε φέτος τέσσερα θεατρικά έργα ισπανόφωνα, Πληγές του ανέμου, Κόντρα στην πρόοδο, Ιστορίες Πείνας και La Chunga. Τέσσερις διαφορετικοί συγγραφείς, τέσσερις διαφορετικοί κόσμοι. Θα θέλατε να μου πείτε δυο λόγια για τον καθένα και το έργο του ξεχωριστά;

Θα ξεκινήσω από το La Chunga. Ο Μάριο Βάργκας Γιόσα είναι μετά τον Γκ. Γκ. Μάρκες ο σημαντικότερος εν ζωή λατινοαμερικανός συγγραφέας, φημολογείται μάλιστα πως θα είναι φέτος υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Το La Chunga είναι το πρώτο του θεατρικό έργο που ανεβαίνει στην Ελλάδα (έχει γράψει συνολικά οκτώ θεατρικά), είναι κυρίως γνωστός στη χώρα μας για τα μυθιστορήματά του, Το πράσινο σπίτι, Η πόλη και τα σκυλιά, Η γιορτή του τράγου κ.ά. Η παράσταση της ομάδας ΝΑΜΑ που σκηνοθέτησε η Ελ. Σκότη στο Επί Κολωνώ με πρωταγωνίστρια την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη νομίζω πως είναι ανώτερη του έργου.

Ο Ιγνάθιο δελ Μοράλ και η Μαργαρίτα Σάντσεθ –ιδίως ο πρώτος– είναι από τους σημαντικότερους ισπανούς δραματουργούς της μεταφρανκικής περιόδου. Το έργο του Ιγνάθιο Το βλέμμα του μελαμψού άντρα είχε παρουσιαστεί το 2006 στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, σε μια υπέροχη παράσταση, σκηνοθετημένη από τον Στάθη Λιβαθινό. Άλλο έργο και των δύο γνωστό στο ελληνικό κοινό είναι το Τηλεφώνησε ο γιος σου, ένας συγκλονιστικός μονόλογος για τη μοναξιά της τρίτης ηλικίας που σκηνοθέτησε το 2009 ο Γιώργος Γιανναράκος και ερμήνευσε ιδανικά η Νίτα Παγώνη. Οι Ιστορίες πείνας, αν και γράφτηκαν πριν αρκετά χρόνια, διατηρούν τη φρεσκάδα τους και σήμερα, η ελληνική διασκευή μάλιστα της ομάδας Ούγκα Κλάρα στη Θεσσαλονίκη και η σκηνοθεσία του Δ. Σακατζή απογείωσαν το έργο.

Ο Χουάν Κάρλος Ρούμπιο είναι ένας από τους συγγραφείς της νέας γενιάς που τα έργα τους γνωρίζουν τόσο καλλιτεχνική, όσο και εμπορική επιτυχία. Μετά την υπέροχη Αριζόνα, που παρουσίασε στο ελληνικό κοινό πέρσι η Ούγκα Κλάρα και πάλι σε σκηνοθεσία Δ. Σακατζή έχουμε τη χαρά να παρακολουθούμε φέτος στο Συνεργείο, σε μια ευφάνταστη σκηνοθεσία του Δημήτρη Φοινίτση τις Πληγές του ανέμου, το αγαπημένο έργο του συγγραφέα, όπως λέει ο ίδιος. Ο Χ.Κ.Ρούμπιο είναι επίσης ηθοποιός και σκηνοθέτης και έχει υπογράψει –όπως και ο Ιγνάθιο δελ Μοράλ-μερικές από τις πιο επιτυχημένες σειρές της ισπανικής τηλεόρασης τα τελευταία χρόνια.

Άφησα τελευταίο τον Βενιαμίν, τον Εστέβα Σολέρ (34 ετών). Ο Εστέβα γράφει στην καταλανική γλώσσα και το έργο του Κόντρα στην πρόοδο που αποτελείται από επτά μπουρλέσκ μονόπρακτα, το μετέφρασα από τα καταλανικά σε συνεργασία με τον Δημήτρη Ψαρρά. Η γραφή του Εστέβα είναι σουρεαλιστική, παραπέμπει σε θέατρο παραλόγου, η ματιά του απέναντι στον κόσμο αιφνιδιάζει τον θεατή και τον κάνει να γελάσει, το γέλιο του όμως είναι πικρό. Με την ομάδα μετάφρασης καταλανικού θεάτρου Els de Paros, οι παριανοί, που έχουμε σχηματίσει και που αποτελείται από τους Γιάννη Μαντά, Αλέξανδρο Μπαβέα, Δημήτρη Ψαρρά κι εμένα, έχουμε ήδη ολοκληρώσει τη μετάφραση και του δεύτερου Κόντρα. Είναι το Κόντρα στον έρωτα, ένα έργο που αποτελείται επίσης από επτά μπουρλέσκ μονόπρακτα στο ύφος του Κόντρα στην πρόοδο. Δε φαντάζεστε πόσο απολαύσαμε αυτή τη μετάφραση!

Μια απίστευτη άνθιση φαίνεται να συμβαίνει στο Ισπανόφωνο θέατρο. Νέοι συγγραφείς εμφανίζουν ενδιαφέροντα έργα και τα θέατρα αγκαλιάζουν την δουλειά τους σε διάφορες χώρες. Θα μου το σχολιάσετε;

Η ισπανική γλώσσα είναι μια από τις ευρύτερα διαδεδομένες γλώσσες στον κόσμο, είναι λοιπόν λογικό μέσα στην πληθώρα των έργων που γράφονται, κάποια να ξεχωρίζουν. Όμως τα τελευταία χρόνια, για την ακρίβεια την τελευταία εικοσαετία κυρίως, ξεπήδησε πράγματι μια νέα και πολύ ενδιαφέρουσα γενιά συγγραφέων στην Ισπανία. Αρκετοί από αυτούς γράφουν στην καταλανική γλώσσα (δεν πρόκειται για διάλεκτο της ισπανικής αλλά για άλλη γλώσσα). Μπορώ να πω με βεβαιότητα πως την τελευταία δεκαετία κυρίως, μέσα από τη Σάλα Μπέκετ και το πρόγραμμα για νέους συγγραφείς του Εθνικού θεάτρου της Καταλονίας (Βαρκελώνη) έχει δημιουργηθεί μια νέα πολλά υποσχόμενη γενιά θεατρικών συγγραφέων, τα έργα των οποίων έχουν ήδη μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες και παίζονται ήδη σε πολλές σκηνές της Ευρώπης και των ΗΠΑ.

Ποιες είναι οι σημαντικότερες δυσκολίες στην μετάφραση ενός κειμένου που πρόκειται να παιχτεί στη σκηνή;

Νομίζω πως είναι δύο. Η πρώτη είναι να μεταφράζουμε στα ελληνικά (και όχι από τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά κλπ), δηλαδή να χρησιμοποιούμε σωστά ελληνικά στη μετάφραση, ακούγεται ίσως αυτονόητο αλλά δεν είναι πάντα. Εννοώ π.χ. πως δεν μπορούμε να μεταφράζουμε το Son of a bitch ως πουτάνας γιος, δεν έχω ακούσει ποτέ στην Ελλάδα να βρίζει έλληνας χρησιμοποιώντας αυτή τη φράση. Αυτό είναι μετάφραση από τα αγγλικά. Η μετάφραση στα ελληνικά θα μπορούσε να γίνει με τις λέξεις: κάθαρμα, καθίκι, μαλάκα και άλλα νεοελληνικά εκφραστικά κοσμήματα, αλλά θα ήταν ελληνικά, αναγνωρίσιμα ελληνικά, αυτά που ακούμε κάθε μέρα στον δρόμο, στην καθημερινή ελληνική αργκό. Αν δε μεταφράσουμε στα ελληνικά η μετάφραση «κλοτσάει», κάποιες λέξεις χτυπάνε αμέσως στο αυτί, γιατί είναι ξένα σώματα, λεκτικοί συνδυασμοί μη αναγνωρίσιμοι μέσα στην ελληνική γλωσσική πραγματικότητα.

Η δεύτερη δυσκολία είναι να μπορεί ο μεταφρασμένος λόγος να περνάει από το πρώτο φίλτρο, που είναι το σώμα του ηθοποιού και να φτάνει με καθαρότητα και σαφήνεια στο δεύτερο φίλτρο, που είναι το αυτί του θεατή. Πρέπει δηλαδή και ο ηθοποιός να μπορεί να προφέρει τον λόγο χωρίς να δένει κόμπο τη γλώσσα του, αλλά και ο θεατής να τον ακούει χωρίς να «προσβάλλεται» η ακοή του, σε σωστά ελληνικά και σε ρέοντα, εύρυθμο λόγο.

Στην διάρκεια των προβών γίνονται αλλαγές στην μετάφρασή σας ανάλογα με τις ανάγκες των ηθοποιών και του σκηνοθέτη;

Και βέβαια γίνονται κάποιες αλλαγές, φυσικό είναι, πάντα κάτι ξεφεύγει. Είναι όμως πάντα σε συνεννόηση μαζί μου και με κριτήριο πάντα τη βελτίωση της μετάφρασης, άρα και της παράστασης. Θέλω όμως να κάνω ειδικά αναφορά στη συνεργασία μου με τον Στάθη Λιβαθινό το 2006, πραγματικά η συνεργασία μαζί του ήταν καθοριστική για τη δουλειά μου στη μετάφραση. Καθίσαμε και είδαμε μαζί το κείμενο λέξη-λέξη (ήταν η πρώτη μου μετάφραση που ανέβηκε), και οι ερωτήσεις και οι υποδείξεις του ήταν για μένα το μεγαλύτερο μάθημα θεατρικής μετάφρασης. Του το λέω τώρα και γελάμε... Όποτε μεταφράζω ακούω ακόμα στ’ αυτιά μου το: «δεν καταλαβαίνω, Μαρία...» του Στάθη και προσπαθώ να είναι σαφής ο λόγος. Μεγάλος δάσκαλος και στη μετάφραση!

Τι θα θεωρούσατε ως ουσιαστική πρόοδο για το θέατρο στην Ελλάδα;

Να «παιδεύονται» οι άνθρωποι που ασχολούνται με το θέατρο, όχι μόνο θεατρικά, να έχουν παιδεία με την ευρύτερη έννοια του όρου. Να δημιουργηθεί επιτέλους μια κρατική σχολή σκηνοθεσίας και μια κρατική σχολή δραματουργίας, θεατρικής γραφής. Ο τελευταίος είναι κυρίως ο τομέας στον οποίο πάσχουμε, νομίζω. Δεν έχουμε δραματουργία, υπάρχουν μόνο κάποιες εξαιρέσεις δραματουργών που έγραψαν καλά έργα (μιλάω πάντα για την εποχή μετά τον Καμπανέλλη), αλλά δραματουργία δεν έχουμε.

Τι θα προτείνατε στις ομάδες που αναζητούν νέα έργα για τον εμπλουτισμό του ρεπερτορίου τους, σε σχέση με την πρωτοποριακή δομή, τα μηνύματα και τις δυναμικές των συγγραφέων που ήδη γνωρίζετε αλλά δεν έχουν ακόμα ανέβει στη χώρα μας;

Τον επόμενο μήνα, στις αρχές Ιουνίου, σε συνεργασία με τον Δημήτρη Ψαρρά και τη μεταφραστική ομάδα Els de Paros, εγκαινιάζουμε έναν δικτυακό τόπο αφιερωμένο στο ισπανόφωνο και το καταλανικό θέατρο, το www.teatropasion.gr. Εκεί θα μπορεί κάθε ενδιαφερόμενος να μπει, να διαβάσει μια περίληψη κι ένα απόσπασμα από τα έργα που έχουμε ήδη μεταφράσει, να προμηθευτεί με έκπτωση όποιες μεταφράσεις έχουν εκδοθεί ή να μας ζητήσει να του στείλουμε μέσω e mail δωρεάν τις μεταφράσεις που δεν έχουν εκδοθεί ή ακόμα και να μας ζητήσει να του προτείνουμε έργα από τα εκατοντάδες που έχουμε αμετάφραστα για την ώρα στα συρτάρια μας (πού να προλάβουμε, γράφουν συνέχεια!!!). Θα μπορεί να βρει επίσης on line πληροφορίες για τους συγγραφείς, για την πορεία των έργων στο εξωτερικό και να ενημερωθεί για τις παραστάσεις ισπανόφωνου και καταλανικού θεάτρου που παίζονται στην Αθήνα, να διαβάσει κριτικές γι’ αυτές τις παραστάσεις κλπ.

Τι πιστεύετε για τις κλασικές μεταφράσεις των έργων του Λόρκα στα Ελληνικά;

Με τον όρο «κλασικές» φαντάζομαι πως εννοείτε τις μεταφράσεις του Νίκου Γκάτσου. Εγώ αυτές θεωρώ κλασικές για τον Λόρκα. Νομίζω πως αντέχουν ακόμα στη σκηνή, έχει αποδειχθεί εξάλλου. Πάντως το θέατρο του Λόρκα γενικά νομίζω πως πρέπει να μεταφραστεί ξανά σήμερα, και εννοώ από το πρωτότυπο βέβαια. Θεωρώ ανεπίτρεπτο να κυκλοφορούν σήμερα μεταφράσεις των έργων του από άλλες γλώσσες. Ο Γκάτσος μετέφρασε από τα γαλλικά αλλά ήταν άλλες εποχές... Ποιος μιλούσε στην Ελλάδα ισπανικά το 1948; Σήμερα όμως το θεωρώ απαράδεκτο να μεταφράζονται ισπανικά κείμενα από ενδιάμεση γλώσσα.

Πως θα φανταζόσασταν ένα ιδανικό θεατρικό μέλλον στην Ελλάδα και ποια νομίζετε πως είναι τα εμπόδια για να υπάρξει;

Μεγάλη κουβέντα το «ιδανικό». Θα μου αρκούσε ένα «καλύτερο». Για τα εμπόδια θα έπρεπε να γράψουμε τόμους... Υπήρχαν και θα υπάρχουν. Δε θα αποφύγω το κλισέ, που είναι όμως αλήθεια: δεν υπάρχει μέχρι σήμερα –ούτε για το θέατρο, όπως ούτε για τον πολιτισμό, ούτε για την παιδεία–μια σοβαρή και σε βάθος χρόνου, κρατική πολιτική. Η ιδιωτική πρωτοβουλία και το προσωπικό πάθος των εραστών του, είναι που κρατάει ακόμα ζωντανό το θέατρο στην Ελλάδα. Εντάξει, υπάρχουν οι επιχορηγήσεις, αλλά όποτε δίνονται και με τον τρόπο που δίνονται, δε νομίζω πως βοηθάνε τον σωστό προγραμματισμό. Αναδρομικά πληρώνουν όλοι τους συντελεστές της παράστασης που έχει ήδη ανέβει, πολλούς μήνες πριν.

H Μαρία Χατζηεμμανουήλ γεννήθηκε στον Πειραιά. Είναι απόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και αριστούχος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ίδιου Πανεπιστημίου. Εργάστηκε ως φιλόλογος επί εικοσαετία στη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση. Ίδρυσε και διηύθυνε επί τριετία το Θεατρικό Εργαστήρι «Πλατεία» στη Νέα Σμύρνη (2004-2006). Διδάσκει θεατρική μετάφραση από τα ισπανικά στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας (ΕΚΕΜΕΛ). Ασχολείται με την έρευνα και τη μετάφραση του ισπανικού και καταλανικού θεάτρου (σύγχρονου και κλασικού). Έχει μεταφράσει περισσότερα από τριάντα έργα του ισπανικού και καταλανικού θεάτρου, ενώ άρθρα της για το ισπανικό θέατρο έχουν δημοσιευθεί σε λογοτεχνικά περιοδικά. Συνεργάζεται με το Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης στο περιοδικό Anuario Lope de Vega, όπου έχει δημοσιεύσει άρθρα στα ισπανικά σχετικά με το έργο του Lope και την πρόσληψή του στην Ελλάδα. Μεταφράσεις της έχουν ανέβει σε θέατρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Πειραματική Σκηνή Εθνικού Θεάτρου: Το βλέμμα του μελαμψού άνδρα, του Ιγνάθιο δελ Μοράλ, σκηνοθεσία Στάθη Λιβαθινού, 2006/ Θέατρο Πολιτεία: Νυκτόβια ζώα του Χουάν Μαγιόργκα, σκηνοθεσία Κωστή Καπελώνη, 2008/ Θέατρο Επί Κολωνώ: Rottweiler του Γκιγιέρμο Έρας, σκηνοθεσία Ελένης Σκότη, 2008-2009, La Chunga του Μάριο Βάργκας Γιόσα, σκηνοθεσία Ελένης Σκότη 2010-, Αριζόνα του Χουάν Κάρλος Ρούμπιο, σκηνοθεσία Δημ. Σακατζή, Όμάδα Ούγκα Κλάρα, Θεσσαλονίκη, 2009 κ.ά. Υπήρξε συνδιοργανώτρια στο Φόρουμ Σύγχρονης Δραματουργίας που διοργάνωσε το Ελληνικό Τμήμα του ΙΤΙ τον Απρίλιο του 2008 και 2009 στο BIOS και τον Απρίλιο του 2010 στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Στο Φόρουμ παρουσιάστηκαν με τη μορφή θεατρικού αναλογίου οι μεταφράσεις της στα έργα Himmelweg-Ο δρόμος για τον ουρανό του Χουάν Μαγιόργκα (σκην. Ελένη Γεωργοπούλου), Ρέκβιεμ του Φερνάντο Ρενχίφο (σκην. Γ. Μαυραγάνη) και Περιγραφή τοπίου του Μπενέτ ι Ζουρνέτ (σκην. Ελένη Γεωργοπούλου). Από τις Εκδόσεις ΚΟΑΝ έχει εκδοθεί η μετάφραση του έργου Το βλέμμα του μελαμψού άνδρα και Η μυστική τέχνη του ηθοποιού (Εουτζένιο Μπάρμπα, Νικόλα Σαβαρέζε). Από τις εκδόσεις Synergie κυκλοφόρησε η μετάφραση τριών θεατρικών του Χουάν Μαγιόργκα (Himmelweg- Ο δρόμος για τον ουρανό, Γράμματα αγάπης στον Στάλιν και Νυκτόβια ζώα) και από τις Εκδόσεις Λαγουδέρα, μεταξύ άλλων, η μετάφραση των έργων του Φερνάντο Ρενχίφο Ρέκβιεμ και Βέρθερος (Σκιά) και η Μικρή Ανθολογία Χουάν Μαγιόργκα (η μετάφραση επιχορηγήθηκε από το Ισπανικό ΥΠ.ΠΟ) καθώς και το Δέκα έργα, έντεκα συγγραφείς του σύγχρονου ισπανικού θεάτρου (α΄ τόμος, 2010).

Εντός του 2010 θα εκδοθεί από τις Εκδόσεις Λαγουδέρα ο β΄ τόμος Δέκα έργα, έντεκα συγγραφείς του σύγχρονου ισπανικού θεάτρου με επιχορήγηση του Ισπανικού ΥΠ.ΠΟ. Στις Εκδόσεις Λαγουδέρα είναι υπεύθυνη της θεατρικής σειράς Μarina, στην οποία εκδίδονται θεατρικά έργα του ισπανόφωνου θεάτρου που μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά.

Είναι μέλος του Δ.Σ. του Ελληνικού Τμήματος του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου (2008-2010), μέλος του Πανελλήνιου Επιστημονικού Συλλόγου Θεατρολόγων (ΠΕΣΥΘ) καθώς και του Συλλόγου Ελλήνων Ισπανιστών.

Συντάκτης: Νεκτάριος-Γιώργος Κωνσταντινίδης

Πηγή: www.artatnet.gr