Το Πανεπιστήμιο της Θαραγόθα ιδρύθηκε στις 24 Μαΐου του 1583 και ήδη στις 15 Αυγούστου του ίδιου έτους ο ιδρυτής Θερμπούνα προσλαμβάνει τον Πέδρο Σιμόν Αμπρίλ για την έδρα Γραμματικής και γλωσσών, για να διδάξει Λατινικά, Ελληνικά και Ρητορική, και έτσι να γίνει ένας από τους πρώτους καθηγητές έδρας αυτού του πανεπιστημίου. Μια θαρραλέα απόφαση και ίσως κάπως προκλητική, αυτή της πρόσληψης ενός καθηγητή που λίγα χρόνια νωρίτερα είχε καταδικαστεί σε αφορισμό.
Ο Πέδρο Σιμόν Αμπρίλ γεννήθηκε γύρω στα 1540 στην κωμόπολη Αλκαράθ, στη σημερινή επαρχία του Αλμπαθέτε. Κατά την παραμονή του στη Θαραγόθα δημοσιεύει σε μετάφραση στα ισπανικά Los ocho libros de la República de Aristóteles [Τα οκτώ βιβλία της Πολιτείας του Αριστοτέλη] (1584), Gramática griega escrita en lengua castellana [Ελληνική γραμματική γραμμένη στην καστιλιάνικη γλώσσα] (1586) και Cartilla griega [Ελληνικό αλφαβητάρι] (1586). Άλλες δικές του μεταφράσεις από τα ελληνικά ήταν: Ética [Ηθική] του Αριστοτέλη, Fábulas [Μύθοι] του Αισώπου, Cratilo [Κρατύλος] και Gorgias [Γοργίας] του Πλάτωνα, Medea [Μήδεια] του Ευριπίδη, Pluto [Πλούτος] του Αριστοφάνη, Progymnasmata Rhetorica [Ρητορικά Προγυμνάσματα] του Αφθόνιου, De los frutos de la oración [Περί των καρπών της προσευχής] του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, Diálogos [Διάλογοι] του Λουκιανού... Στη μετάφρασή του στα καστιλιάνικα της Ηθικής του Αριστοτέλη, στοχάζεται σχετικά με τις δυσκολίες μετάφρασης προς τη μητρική από μια άλλη γλώσσα. Όμως παρόλα αυτά συστήνει τη χρήση δίγλωσσων εκδόσεων για καλύτερη εκμάθηση της γλώσσας. Ο Αμπρίλ ενθαρρύνει τους μαθητές να συγκρίνουν τη λειτουργία της λατινικής γλώσσας με αυτήν της ελληνικής με τη βοήθεια των ισπανικών, ακολουθώντας τις υποδείξεις του Κιντιλιανού, ο οποίος ήταν υπέρμαχος της παράλληλης μελέτης της ελληνικής και της λατινικής γλώσσας.
Όντας έμπειρος παιδαγωγός, για να βγάλει τα προς το ζην είχε ασκήσει το επάγγελμα του καθηγητή με μαθητές όλων των ηλικιών. Έτσι, γνωρίζοντας καλά τη διδασκαλία και την προβληματική της, συντάσσει παιδαγωγικά κείμενα που ακόμα και σήμερα φαίνεται πως δεν έχουν χάσει τη δύναμη και την αξία τους. Στο σύγγραμά του Apuntamientos de cómo se deben reformar las doctrinas y la manera de enseñarlas para reducirlas a su antigua entereza y perfección [Σημειώσεις για το πώς πρέπει να τροποποιηθούν οι διδαχές και ο τρόπος διδασκαλίας τους ώστε να περιοριστούν στην παλιά ακεραιότητα και τελειότητά τους] μας εξηγεί ότι τέσσερα είναι τα λάθη στη διδασκαλία της γραμματικής.
Το πρώτο είναι να μην διδάσκεται στα παιδιά από την αρχή η γραμματική της γλώσσας τους. Μόνο κατανοώντας καλά την ίδια τους τη γλώσσα θα μπορέσουν να καταλάβουν τη γραμματική των ξένων γλωσσών. Το δεύτερο λάθος είναι να διδάσκονται τα παιδιά ξένες γλώσσες, έτσι ονομάζει ο Σιμόν Αμπρίλ τα λατινικά και τα ελληνικά, με τη γραμματική γραμμένη σε αυτές τις γλώσσες, «προσθέτοντας δουλειά στη δουλειά και δυσκολία στη δυσκολία». Τρίτο λάθος στη διδασκαλία της γραμματικής είναι να βάζεις τα παιδιά να απομνημονεύουν τους γραμματικούς κανόνες, κουράζοντας τη μνήμη τους με πράγματα που μετά πρέπει να ξεχάσουν. Προτιμά η απομνημόνευση να αφορά αποφθέγματα που θα τους χρησιμεύσουν σε όλη τους τη ζωή. Στην Gramática griega [Ελληνική γραμματική] προσφέρει μια καλή συλλογή αυτών σε τρεις γλώσσες: ελληνικά, λατινικά και καστιλιάνικα. Τέταρτο λάθος στη διδασκαλία της γραμματικής είναι η άσκηση της αντίστροφης μετάφρασης, το να βάζεις τα παιδιά να μεταφράσουν γραπτώς από ομιλούμενη γλώσσα στις ξένες, ενώ θα έπρεπε να κάνεις το αντίθετο: από τις ξένες στην ομιλούμενη.
Στην Gramática griega [Ελληνική γραμματική] προσφέρει μια διδακτική ακολουθία της ελληνικής, τόσο της γραμματικής της όσο και των γενών της. Είναι ενδιαφέρον να τονίσουμε ότι για τη μελέτη της ρητορικής συμβουλεύει να προστρέξουμε στην επιτομή που έγραψε στα ελληνικά ο Γεώργιος Παχυμέρης, συγγραφέας του 13ου αιώνα, μέγας γνώστης της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη.
Η ακολουθία που προτείνει είναι πρώτα το παιδί να μάθει τις κλίσεις, να αποκτήσει οικειότητα με τη γραμματική, και τότε είναι που μπορεί να ξεκινήσει με κείμενα κατάλληλα για το επίπεδό του, για το οποίο προτείνει τους Μύθους του Αισώπου. Το επόμενο βήμα είναι η ανάγνωση και η μετάφραση διαλογικών έργων, πιο κοντινών στην κοινή και λαϊκή γλώσσα. Εδώ προτείνει τη χρήση κειμένων από τον Πλούτο του Αριστοφάνη, τη Μήδεια του Ευριπίδη, το Γοργία του Πλάτωνα και διαλόγους του Λουκιανού. Όντας πιο προχωρημένος ο μαθητής, φτάνει μέχρι τις πιο εκτενείς προτάσεις, για το οποίο μπορεί να φανεί χρήσιμο να εργαστεί πάνω σε Δημοσθένη και Πλάτωνα. Το επόμενο βήμα είναι η εξάσκηση στην ανάγνωση των ποιητών, ξεκινώντας από τους ελεγειακούς, συνεχίζοντας με τους λυρικούς για να ολοκληρώσουμε με τους επικούς, για τους οποίους προτείνει να ξεκινήσουμε με τον Καλλίμαχο, να συνεχίσουμε με τον Πίνδαρο και τον Ανακρέοντα, για να καταλήξουμε στον Όμηρο. Αυτή είναι η στιγμή να τα μυήσουμε στη μετρική. Η ακολουθία τελειώνει με τη μελέτη της ρητορικής δεινότητας και της τέχνης της με τη Ρητορική του Αριστοτέλη, την Τέχνη του Ερμογένη και τα Προγυμνάσματα του Αφθόνιου, και με την εξάσκηση της χρήσης της με λόγους του Δημοσθένη και του Αισχύνη και ομιλίες του Αγίου Βασιλείου και του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου. Και για όλα αυτά απαιτείται η χρήση καλών μεταφράσεων που θα βοηθήσουν σε μια καλύτερη κατανόηση από το μαθητή.
Συγκρίνει την ελληνική και τη λατινική γλώσσα, ειδικότερα στη σχέση τους με τη διδασκαλία. Τα λατινικά της εποχής του είναι πλέον μια γλώσσα που δεν έχει καμία σχέση με τα αυθεντικά της εποχής των καισάρων, παράπονο που εξέφραζε ο ίδιος ο Κιντιλιανός. Θανάσιμες μαχαιριές κατάφεραν στα λατινικά οι βάρβαροι καίγοντας πολύτιμες βιβλιοθήκες μαζί με το γεγονός ότι γράφονταν έργα παντός επιστητού από άνδρες που, αν και σοφοί, δεν ήταν φυσικοί ομιλητές της λατινικής. Ωστόσο, λέει ο Σιμόν Πέδρο Αμπρίλ, η ελληνική γλώσσα συντηρήθηκε και συντηρείται στην ακεραιότητα και τελειότητά της σχεδόν τρεις χιλιάδες χρόνια· είναι πλούσια σε σημαντικούς συγγραφείς σε όλους τους κλάδους της γνώσης· δεν υπάρχει εκεί βάρβαρος θεολόγος, μήτε δικαστής, ιατρός ή φιλόσοφος. Στα ελληνικά δεν έγραψαν Ισπανοί, ξεκινώντας από τα δικά μας μέρη, ούτε Γάλλοι, ούτε Γερμανοί ούτε και Ιταλοί. Εν κατακλείδι, είναι Έλληνες αυτοί που έγραψαν, γαλουχημένοι στη γλώσσα εκείνη, οι οποίοι όχι μόνο γνώριζαν τη γλώσσα για να την κατανοούν, αλλά κατά τη χρήση της δεν απομακρύνονταν από την κομψότητα και τον χαρακτήρα που διέθετε από φυσικού της, γεγονός από το οποίο απορρέει η συντήρηση της γλώσσας όπως συντηρείται στην ακεραιότητα και τελειότητά της.
Και δεν είναι μόνο η έννοια των ελληνικών ως ζωντανής γλώσσας, αλλά τα προτιμά μάλιστα από τα λατινικά γιατί η γραμματική τους είναι πολύ πιο εύκολη στην εκμάθηση από τη λατινική, διότι με τη χρήση των άρθρων δεν είναι χρειάζονται κανόνες για τα γένη ούτε για τους παρωχημένους χρόνους ούτε για τους σουπίνους, γιατί οι παρωχημένοι περιορίζονται σε τρεις καταλήξεις· χρήση σουπίνων και γερούνδιων δεν έχει, όπως ούτε η καστιλιάνικη γλώσσα μας έχει, αλλά το απαρέμφατο εξυπηρετεί στη θέση τους· οι κλίσεις είναι πολύ πιο εύκολες και απλές.
Ο Σιμόν Αμπρίλ κατέφυγε σε δασκάλους γραμματικής όχι πολύ μακρινούς από τη δική του εποχή για τη μελέτη της γλώσσας, δασκάλους που μιλούσαν μια γλώσσα σαφή και εύκολη, που δίδασκαν μόνο τους γραμματικούς κανόνες που ήταν απαραίτητοι για τη χρήση της γλώσσας. Έτσι αναφέρει τον Λάσκαρη, τον Χαλκονδύλη, τον Γάζα, τον Χρυσολωρά. Ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης, Έλληνας γραμματικός γεννηθείς το 1434 στην Κωνσταντινούπολη, ασχολήθηκε με τη διδασκαλία στη Ρώμη και στη Νάπολη. Ο Μανουήλ Χρυσολωράς πέθανε στην Κωνσταντία το 1415, δίδαξε ελληνική λογοτεχνία στη Νάπολη. Στις γραμματικές που έγραψαν και οι δυο τους, παραθέτουν μια λατινική μετάφραση, εισάγοντας έτσι τη δίγλωσση μέθοδο. Προσθέτουν επίσης στις δυο γλώσσες κείμενα ποιητών, το Χρυσούν Εγκόλπιον και θρησκευτικά κείμενα που όντας πολύ γνωστά από τους μαθητές μετατρέπονται σε ένα καλό εργαλείο για την εκμάθηση της γλώσσας. Πολλά από τα έργα στα οποία ανέτρεξε ο Σιμόν Αμπρίλ πιθανόν να τα βρήκε στο Μοναστήρι του Ελ Εσκοριάλ, όπου, για παράδειγμα, φυλάσσονταν η βιβλιοθήκη του Λάσκαρη.
Όταν φτιάχνει μια λίστα με Έλληνες συγγραφείς που πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσει κανείς, δεν αρκείται μόνο στους κλασικούς, αλλά αναφέρει πολλούς βυζαντινούς συγγραφείς. Μεταξύ των ιστορικών, μαζί με τους Ξενοφώντα, Παυσανία, Θουκυδίδη, Πλούταρχο, Ηρόδοτο... αναφέρει επίσης τους Σωζόμενο, Νικηφόρο, Νικήτα. Για τη διαλεκτική συστήνει τον Γεώργιο Παχυμέρη, εκτός από τον Αριστοτέλη και τους σχολιαστές του Αλέξανδρο, Αμμώνιο, Ιωάννη Γραμματικό, επονομαζόμενο και Φιλόπονο, Θεμίστιο, Ανδρόνικο... Για τη θεολογία βρίσκουμε ονόματα όπως του Γρηγόριου Ναζιανζηνού, του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου...
Αξιοσημείωτο είναι ότι τον 18ο αιώνα ακόμα, ο Βαλενθιάνος ανθρωπιστής Γκρεγκόριο Μάγιανς σύστηνε την Gramática griega [Ελληνική Γραμματική] του Σιμόν Αμπρίλ ως μια από τις καλύτερες.
Στο Cartilla Griega [Ελληνικό αλφαβητάρι] που εκδόθηκε το ίδιο έτος με τη Gramática [Γραμματική], το 1586, βρίσκουμε αναφορές στα νέα ελληνικά, που ο ίδιος ο Σιμόν Αμπρίλ ονομάζει νεοελληνικά, ενώ κάνει αναφορά στις διαφορές στην προφορά σε σχέση με τα κλασικά ελληνικά, όπως η προφορά του γ και του χ.
Βρίσκουμε, λοιπόν, στο πρόσωπο του Πέδρο Σιμόν Αμπρίλ έναν μεγάλο ανθρωπιστή της εποχής του, μελετητή των ελληνικών, γλώσσας που, επαναλαμβάνω, θεωρούσε ζωντανή και γι’ αυτό δεν αρκούνταν στην ανάγνωση των κλασικών συγγραφέων, αλλά διαπερνούσε τα όρια της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής μέχρι να φτάσει στην εποχή του. Αυτή η προσωπικότητα πρέπει να αποτελεί παράδειγμα της διαχρονικής προσέγγισης της μελέτης της ελληνικής, προσέγγιση απομακρυσμένη ακόμα και σήμερα από πολλές αίθουσες και τμήματα ελληνικών των πανεπιστημίων μας.
Σύνδεσμοι:
Aristóteles, Ética traducida y comentada por Pedro Simón Abril.
Luis de Cañigral Cortés, "La 'Cartilla Griega' de Pedro Simón Abril: una nueva edición", Al-Basit: Revista de estudios albacetenses, núm. 23, 1988, pags. 149-169.
Francisco Morcillo Ibáñez
Καθηγητής έδρας ελληνικής γλώσσας
Ίδρυμα Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Tomás Navarro Tomás (Αλμπαθέτε)
Ο Σιμόν Αμπρίλ και η διδασκαλία της ελληνικής ήταν το θέμα της ομιλίας του καθηγητή Francisco Morcillo Ibáñez στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνιστών της Ιβηρικής Χερσονήσου και της Ιβηροαμερικής που οργάνωσε η SHEN [Sociedad Hispánica de Estudios Neogriegos] και το Πανεπιστήμιο της Θαραγόθα τον Οκτώβρη του 2009.
Μετάφραση στα ελληνικά: Βίκυ Ρούσκα
La Universidad de Zaragoza fue fundada el día 24 de mayo de 1583 y ya el 15 de agosto se ese mismo año el fundador Cerbuna contrata a Pedro Simón Abril para la cátedra de Gramática y lenguas, para enseñar Latinidad, Griego y Retórica, convirtiéndose así en uno de los primeros catedráticos de esta universidad. Una decisión valiente y quizás algo provocadora, el contratar a un profesor que unos años antes había sido condenado con la excomunión.
Pedro Simón Abril nació hacia el
1540 en la villa de Alcaraz, en la actual provincia de Albacete. Durante su estancia en Zaragoza publica la traducción al castellano de Los ocho libros de la República de Aristóteles (1584), La Gramática griega escrita en lengua castellana (1586) y Cartilla griega (1586). Otras traducciones suyas del griego fueron la Ética de Aristóteles, las Fábulas de Esopo, Cratilo y Gorgias de Platón, Medea de Eurípides, Pluto de Aristófanes, Progymnasmata Rhetorica de Aftonio, De los frutos de la oración de S. Juan Crisóstomo, Diálogos de Luciano… En su traducción al castellano de la Ética de Aristóteles, reflexiona sobre las dificultades de traducir de otra lengua a la lengua materna. Pero aun así recomienda el uso de versiones bilingües para el mejor aprendizaje de la lengua. Abril estimula a los estudiantes a que comparen el funcionamiento de la lengua latina con la griega con la ayuda del castellano, siguiendo las sugerencias de Quintiliano, quien defendía el estudio simultáneo del griego y el latín.
Experimentado pedagogo, para sobrevivir había ejercido como profesor de alumnos de todas las edades. Así, conociendo bien la enseñanza y su problemática, redacta textos pedagógicos que aun hoy día nos parecen que no han perdido su fuerza y su valor. En su opúsculo Apuntamientos de cómo se deben reformar las doctrinas y la manera de enseñarlas para reducirlas a su antigua entereza y perfección nos explica que cuatro son los errores en la enseñanza de la gramática. El primero el no enseñar a los niños desde el comienzo la gramática de su propia lengua. Sólo entendiendo bien la propia lengua podrán entender la gramática de lenguas extrañas. El segundo error es el enseñar a los niños las lenguas extrañas, así denomina Simón Abril al latín y al griego, con gramáticas escritas en esas mismas lenguas, «añadiendo trabajo al trabajo y dificultad a la dificultad». Tercer error en la enseñanza de la gramática es hacer memorizar a los niños las reglas de la gramática, fatigándoles la memoria en cosas que luego las han de olvidar. Para el aprendizaje de memoria prefiere el de apotegmas que sirvan para toda la vida. En su Gramática griega ofrece una buena colección de ellos en forma trilingüe, en griego, latín y castellano. Cuarto error en la enseñanza de la gramática es el ejercicio de la traducción inversa, hacer traducir a los niños cosas escritas de lengua vulgar en las extrañas, habiéndose antes de hacer al contrario: de las extrañas en la vulgar.
En la Gramática griega ofrece una secuenciación de la enseñanza del griego, tanto de su gramática como de sus géneros. Es interesante resaltar que para el estudio de la retórica aconseja acudir al compendio escrito en griego por Georgio Paquimerio, es decir, Γεώργιος Παχυμέρης, un autor del siglo XIII, gran conocedor de la filosofía de Aristóteles.
La secuenciación que propone es primero que el niño aprenda a declinar y conjugar, que se familiarice con la gramática, y es cuando puede empezar con textos adecuados a su nivel, para lo que propone las Fábulas de Esopo. El siguiente paso es la lectura y traducción de obras dialogadas, más cercanas al lenguaje común y popular. Aquí propone el uso de textos de Pluto de Aristófanes, de Medea de Eurípides, de Gorgias de Platón y de diálogos de Luciano. Más avanzado el alumno llega hasta la oración continuada, de lo que puede ser útil el trabajar a Demóstenes y a Platón. El siguiente paso es el ejercicio en la lección de los poetas, comenzando por los elegiacos, siguiendo con los líricos para acabar con los épicos, para los que propone empezar con Calímaco, siguiendo con Píndaro y Anacreonte, y acabando con Homero. Es el momento de iniciarles en la métrica. La secuenciación termina con el estudio de la elocuencia, estudiando su artificio con
Compara las lenguas griega y latina, sobre todo en su relación con la enseñanza. El latín de su época es ya una lengua que nada tiene que ver con el original de la época imperial, queja que hacía el mismo Quintiliano. Puñaladas mortales le asestaron al latín los bárbaros quemando valiosas bibliotecas y el que se escribieran obras de toda ciencia por hombres que, aunque sabios, no tenían el latín como su lengua natural. Sin embargo, dice Simón Abril, la lengua griega se ha conservado y conserva en su entereza y perfección casi a tres mil años; está rica de graves escritores en todo género de letras; no hay allí teólogo bárbaro, no jurista, no médico, no filósofo. En griego no han escrito españoles, porque comencemos por nuestra casa, no franceses, no alemanes ni tampoco italianos. Finalmente, son griegos los que han escrito, criados en aquella lengua desde los pechos de sus madres, los cuales no sólo sabían aquella lengua para entenderla, sino que en el usarla no se apartaban de la elegancia y propiedad que le era natural, de lo cual ha procedido el conservarse como se conserva en su entereza y perfección.
Y no sólo es el concepto del griego como lengua viva, sino que lo prefiere al latín porque su gramática es mucho más fácil de aprender que la latina, pues con el uso de los artículos no son menester reglas de géneros ni tampoco de pretéritos ni supinos, porque los pretéritos se reducen a tres terminaciones; uso de los supinos ni de gerundios no tiene, como tampoco nuestra lengua castellana, sino que el verbo infinitivo sirve por ellos; la manera de declinar y conjugar es mucho más fácil y sencilla.
Simón Abril acudió a gramáticos griegos no muy lejanos a su época para el estudio de la lengua, gramáticos que hablaban en lenguaje llano y fácil, que enseñaban sólo los preceptos gramaticales necesarios para el uso del idioma. Así menciona a Láscaris, Calcondulo, Gaza, Crisoloras. Constantino Láscaris, gramático griego nacido en 1434 en Constantinopla, se dedicó a la docencia en Roma y en Nápoles. Manuel Crisoloras murió en Constanza en 1415, enseñó literatura griega en Italia. Las gramáticas escritas por ambos llevaban una traducción latina yuxtapuesta, introduciendo así el método bilingüe. Añaden también en bilingüe textos de poetas,
Cuando hace una relación de autores griegos de obligada lectura no se queda sólo en los clásicos, mencionando muchos autores bizantinos. Entre los historiadores, junto a Jenofonte, Pausanias, Tucídides, Plutarco, Herodoto… menciona también a Sozomenos, Nicéforo, Nicetas. Para la dialéctica recomienda a Georgio Paquimerio, amén de Aristóteles y sus comentaristas Alexandro, Amonio, Juan Gramático, llamado también Filopono, Temistio, Andrónico… Para la teología encontramos nombres como S. Gregorio Nacianceno, S. Juan Crisóstomo…
Es de resaltar que todavía en el siglo XVIII, el humanista valenciano Gregorio Mayans recomendaba
En la Cartilla griega, editada el mismo año que
Tenemos, pues, en Pedro Simón Abril un gran humanista de su época, estudioso del griego, lengua que, repito, consideraba como viva y que por ello no se cerraba en la lectura de los llamados autores clásicos, sino que traspasaba los límites de las época helenística y romana hasta llegar a su época. Esta personalidad debe constituir un ejemplo de la consideración diacrónica del estudio del griego, consideración alejada aún hoy día de muchas aulas y departamentos de griego de nuestras universidades.
Enlaces:
Aristóteles, Ética traducida y comentada por Pedro Simón Abril.
Luis de Cañigral Cortés, "La 'Cartilla Griega' de Pedro Simón Abril: una nueva edición", Al-Basit: Revista de estudios albacetenses, núm. 23, 1988, pags. 149-169.
Francisco Morcillo Ibáñez
Catedrático de Griego
IES Tomás Navarro Tomás (Albacete)
Simón Abril y la enseñanza del griego fue el tema de la ponencia del catedrático Francisco Morcillo Ibáñez en el IV Congreso de Neohelenistas de Iberoamérica, organizado por SHEN [Sociedad Hispánica de Estudios Neogriegos] y
Traducción al griego: Vicky Rouska