Ο Μάϊος είναι μάλλον ο πιο υποφερτός μήνας στην Μαδρίτη. Εσείς, φυσικά, ντόνια Φλορ θα το γνωρίζετε καλύτερα από εμένα... Ξέρετε τι έλεγαν οι παλαιότεροι: “έξι μήνες χειμώνας κι έξι μήνες κόλαση”(1). Έ, στις παρυφές αυτών των δύο μπορεί ν’ αναπνεύσει κανείς. Ν’ αναπνεύσει, φυσικά, είναι σχήμα λόγου, στην ηλικία μου ακόμη κι αυτό γίνεται με κόπο. Για κάθε ανάσα που θα με κρατήσει για λίγο ακόμη σ’ αυτή τη ζωή, σ’ αυτή την καταραμένη πόλη, καταβάλλω μόχθο· για ν’ ανέβω τα δύο- τρία σκαλοπάτια από το πάτωμα μέχρι το τραπέζι με την βιόλα μου -περίπλοκο σύστημα, αλλά η πενία και η ασθένεια τέχνας κατεργάζονται- εκπληρώνω κάθε μέρα έναν ηράκλειο άθλο -δεν ξέρω για πόσο ακόμα. Θα μου πείτε, αξίζει τον κόπο; Όταν έχεις χάσει δύο συζύγους, τόσα παιδιά, και την υγεία σου, τι λόγο έχεις να συνεχίσεις ν’ αναπνέεις (κάτι, που όπως σας είπα, εκτελώ με δυσκολία). Για να γράψω άλλο ένα κουιντέτο εγχόρδων; Έχω ήδη γράψει άπειρα. Και ποιος θα τα ερμηνεύσει πλέον; Η μουσική αλλάζει, κανείς δεν ενδιαφέρεται πια για το ύφος ενός γέρου ιταλού μαέστρο. Κάποτε ναι, ο ινφάντε ντον Λουίς (2) λάτρευε τη μουσική μου, προσπαθούσε ο κακόμοιρος να παίξει και ο ίδιος, δεν του έλειπε η μουσική παιδεία, το γνωρίζετε, αλλά να, φυσικά, τα δώρα των Μουσών, όπως λέμε και στην Ιταλία... η φύση δείχνει να τα μοίρασε σωστά: εμείς τα κατέχουμε κι εκείνοι τα συντηρούν συντηρώντας εμάς και τα απολαμβάνουν... Όχι, λάθος κάνω, ακόμα κι ένας γέρος ιταλός μαέστρο μπορεί να σφάλει. Όλα λάθος είναι, ντόνια Φλορ! Εμείς που κατέχουμε τα δώρα των Μουσών, θα έπρεπε να τα απολαμβάνουμε και να τα φέρνουμε στο φως για να τα απολαμβάνουν και οι άλλοι... Χωρίς να έχουμε ανάγκη από κανέναν προστάτη, ή να φοβόμαστε εάν θα εκπέσουμε από την εύνοιά του – όπως συνέβη μ’ εκείνην την άθλια Μπεναβέντε (3) -, ή αν θα διαπράξει κάποια πολιτική γκάφα και θα τον διώξουν –όπως συνέβη με τον Λυσιέν Βοναπάρτη (4) -, δίχως να φοβόμαστε αν θα πεθάνει –όπως συνέβη με τον κακόμοιρο ινφάντε ντον Λουίς-, ή να το υπομένουμε καρτερικά κάθε φορά που αποφασίζει ν’ αλλάξει τόπο διαμονής εφόσον πάσχει από μελαγχολία...
Παρεμπιπτόντως, έχετε δει πώς μετακομίζει ένας γκράντε ντ’ Εσπάνια; Όλους εκείνους τους υποτακτικούς με τις οικογένειές τους, μάγειρες, ιπποκόμοι, μουσικοί της προσωπικής του ορχήστρας, ο γιατρός, παιδιά να φωνάζουν, κιβώτια, καραβάνια, πακέτα να πέφτουν στο δρόμο, κάρα, άμαξες... Εκστρατεία ολόκληρη... Κι εγώ, μαζί με την πρώτη μου σύζυγο - ο Κύριος ν’ αναπαύει την ψυχή της-, το περάσαμε πολλές φορές με τον συγχωρεμένο ντον Λουίς -ο Κύριος ν’ αναπαύει την ψυχή κι εκείνου. Όσο ζούσε, πέρα από τις μετακινήσεις του μέχρι να εγκατασταθεί στην Μποαντίγια ντελλ' Μόντε, είχαμε ό,τι ζητούσαμε. Στο τέλος, ακόμη και μία μικρή εκλεκτότατη ορχήστρα αποκλειστικά για τα έργα που του συνέθετα, τα έργα μου. Ακόμα κι όταν έφυγε ο Μανφρέντι (5) , -τον είχα σαν αδερφό μου- η γη συνέχισε να γυρίζει, εγώ να συνθέτω, η ορχήστρα μας να παίζει αγγελικά κι ο κόσμος να ευφραίνεται. Εκείνο το ενδιαίτημα υπήρξε ένας μικρός παράδεισος κι όταν όλοι χόρευαν τη μουσική μου ένιωθα ότι είχα κάνει μία καλή πράξη. Το να χαρίζεις στον κόσμο λίγες στιγμές ευτυχίας, δεν είναι λίγο, θα έλεγα πως είναι ήδη πολύ, για έναν μουσικό μάλιστα που δεν έχει παρά μόνον την τέχνη του, είναι ο μοναδικός τρόπος για να βοηθήσει τους άλλους. Ναι, χορεύοντας έστω. Οι ντόπιοι ξέρετε, έχουν πάθος με τον χορό. Με συγχωρείτε, δεν εννοούσα να σας προσβάλλω, κι εγώ τόσα χρόνια εδώ... Θα μπορούσα να είχα φύγει χίλιες φορές, όμως δεν έφυγα ποτέ. Κι όποτε έφευγα, πάντα ξαναγυρνούσα. Ακόμη και όταν ήρθαν οι πόλεμοι, έμεινα εδώ και μοιράστηκα τη δυστυχία σας... Κι ο χορός βέβαια, είναι μία μορφή τέχνης. Τα αδέλφια μου που έμειναν στη Βιέννη, είναι διάσημοι χορευτές στην όπερα εκεί... Δεν θα το πιστέψετε, αλλά ακόμη και με τον Ονορέ Βιγκανό είμαστε συγγενείς εξ’ αγχιστείας! Αυτός ο άνθρωπος λοιπόν εκπροσωπεί την κρέμα και το άνθος, όπως λέτε κι εσείς εδώ, της Τερψιχόρης. Πώς; Όχι, αυτή, -με συγχωρείτε που γελάω-, ήταν ελληνίδα μούσα, η προστάτις της τέχνης του χορού... Προς Θεού, δεν υπαινίσσομαι τίποτα για την μόρφωσή σας, απλά είμαι ένας γέρος ιταλός μαέστρο, και μιλώ κάπως παλαιομοδίτικα. Σαφώς και ο χορός είναι μία τέχνη που εσείς φέρετε στο αίμα σας... μακάρι να μπορούσα πλέον να χορέψω κι εγώ... Έγραψα όμως πολλούς χορούς, μέχρι και φαντάνγκο, για να ικανοποιήσω την μανία σας... Θέλω να πω, ότι υπάρχουν είδη μουσικής που πρέπει να τα ακούς ευλαβικά ακίνητος... Εκκλησιαστική, ναι φυσικά, αυτήν εννοώ, σωστά το καταλάβατε, αν και δεν ήταν το δυνατό μου σημείο· εγώ αφιερώθηκα στα εγκόσμια. Εκείνο βέβαια το Στάμπατ Μάτερ για την φωνή της Κλεμεντίνα. “Είθε να φλέγεται και η δική μου καρδιά... Facut ardeat cor meum...” Η δύσμοιρη, χρειάστηκε να θάψουμε πολλά δικά μας παιδιά.... Σας ευχαριστώ, είστε ένας άγγελος ντόνια Φλόρ ένας γέρος ιταλός μαέστρο σπάνια έχει επάνω του καθαρό μαντήλι. Σπάνια έχει επάνω του καθαρό οτιδήποτε... Εκτός από τη συνείδησή του, βέβαια, πόσο δίκαιο έχετε ντόνια Φλόρ. Με συγχωρείτε, ξέχασα να ρωτήσω για την δική σας οικογένεια... Είσαστε πολύ τυχερή ντόνια Φλόρ... Καλοσύνη σας ν’ αφήνετε το φούρνο για να μου φέρνετε κάθε μέρα εδώ τον άρτον τον επιούσιον... Αχ, για τ’ όνομα του Θεού, μη βουρκώνετε, το χθεσινό είναι προτιμότερο για λόγους υγείας, είμαι σίγουρος ότι η ιατρική θα σας διαβεβαίωνε επί του ζητήματος. Τι σας έλεγα όμως;
Ά, ναι, τα δώρα των Μουσών... πρέπει να φυλάσσονται. Σ’ αυτό το ζήτημα ο ντον Λουίς υπήρξε άψογος· πάντοτε κρατούσε ένα αντίγραφο και μπορώ να πω ότι μου φέρθηκε καλύτερα από τους λαμπρούς παρισινούς μου εκδότες, -εκείνον τον αγύρτη τον Πλεγιέλ, για παράδειγμα, το τέρας αχαριστίας! Μέχρι και τα δικαιώματα των έργων που συνέθετα στην υπηρεσία του μου παρεχώρησε!!! Ο Κύριος ν’ αναπαύει την ψυχή του, με το που πέθανε, άρχισαν όλες μου οι δυστυχίες... Ναι, υπερβάλλω, πόσο δίκιο έχετε ντόνια Φλόρ με την στέρεα καστιγιάνικη λογική σας... ήρθαν και μετά μεγάλες δόξες, αλλά βλέπετε πού κατέληξαν...
Όμως, δόξα να’ χει ο Ύψιστος, η μουσική μας είναι η απόλυτη κυρίαρχος της Ευρώπης. Όταν ένας ιταλός γεννιέται με το χάρισμα της μουσικής, η μοίρα του είναι προδιαγεγραμμένη: θα μάθει την τέχνη όσο καλύτερα μπορεί δίπλα στους φοβερούς μας παλιούς μαέστρι, κι ύστερα θα ξενιτευτεί για να την πουλήσει. Είμαστε εξαγώγιμα είδη πολυτελείας ντόνια Φλόρ, κάθε αυλή που νοιάζεται για το κύρος της πρέπει να διαθέτει έναν επίσημο ιταλό συνθέτη και όσο περισσότερους ιταλούς μουσικούς επιτρέπουν οι πόροι της... Πολλοί αυτόχθονες μουσικοί μας ζηλεύουν και μας κατατρέχουν γι΄ αυτό το λόγο, τι μπορούν όμως να κάνουν; Είμαστε αυτό που είμαστε... εφόσον δεν έχουμε τίποτε άλλο. Κι εγώ δεν είχα ποτέ τίποτε άλλο. Αλλά αυτό ήταν όλη μου η όνρα, η τιμή όπως λέτε κι εσείς εδώ. Και γι΄αυτήν μπορούσα να γίνω βίαιος... Όπως με την άθλια Μπεναβέντε, προστάτιδα των τεχνών, λένε, να σας πω εγώ πόσο προστάτευε τις τέχνες, που με δάνεισε σ’ εκείνον τον πορτογάλο τραπεζίτη για το χορό του σα να ήμουν έπιπλο! Και της ήμουν πάντα πιστός, όσον καιρό βρισκόμουν στην υπηρεσία της. Εγώ δεν ήμουν σαν τον Γκόγια, που μπορούσε ν’ αγαπάει και να ζωγραφίζει την Άλμπα, και συγχρόνως να δουλεύει για την Μπεναβέντε! (6) Ποιος ξέρει τι υποχρέωση θα είχε η κυρία δούκισα στον πορτογάλο τραπεζίτη, με τα έξοδα που έκανε! Ο κακόμοιρος ο ντον Λουίς ποτέ δεν είχε διανοηθεί να διαπράξει κάτι παρόμοιο. Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα για έναν καλλιτέχνη από το να βλέπει το έργο του να δεινοπαθεί... Είμαι ήρεμος άνθρωπος ντόνια Φλόρ, εσείς το γνωρίζετε, εκείνη τη βραδιά όμως, θα μπορούσα να σκοτώσω με τα χέρια μου ολόκληρη την θλιβερή ορχήστρα των πανηγυριών, μαζί με τον οικοδεσπότη που προσπάθησε να επιδειχτεί σε βάρος μου, και πάνω απ’ όλα την μέχρι τότε προστάτιδά μου, που με παραχώρησε σαν βεντάλια, για να φανεί κοινωνικά!... Ναι, έχετε δίκιο, αυτά πέρασαν, δεν πρέπει στην κατάσταση της υγείας μου να επιβαρύνομαι με περιττές συγχύσεις.
... Θα σας δω την Κυριακή στην εκκλησία, αν μπορέσω φυσικά να μετακινηθώ μέχρι εκεί, ντόνια Φλόρ. Σας ευχαριστώ για όλα. Ναι, θα είμαι πολύ καλά. Άλλωστε, όπως σας είπα, ο Μάϊος είναι ίσως ο μόνος υποφερτός μήνας στη Μαδρίτη. Όταν έρθουν οι μεγάλες ζέστες βλέπουμε...
Ο Luigi Boccherini πέθανε στη Μαδρίτη στις 28 Μαϊου του 1805. Ο θάνατός του πέρασε σχεδόν απαρατήρητος και τάφηκε σε κοινό τάφο όπως ο ομότεχνός του Μότσαρτ, λίγα χρόνια νωρίτερα. Μόνον το 1929 η σωρός του μεταφέρθηκε στη γενέτειρά του, Λούκα της Ιταλίας. Το 2005 γιορτάστηκαν τα 200 χρόνια από τον θάνατό του.
1. Αμετάφραστο λογοπαίγνιο: «seis meses invierno y seis meses infierno».
2. Μικρότερος αδελφός του Καρόλου του 3ου, εξαναγκάστηκε σε ένα είδος «εσωτερικής εξορίας» λόγω του ανάρμοστου γάμου του. Ο Μποκκερίνι εργάστηκε πολλά χρόνια γι΄αυτόν.
3. Μαρία Χοσέφα ντε λα Σολεδάδ, κόμισα Μπεναβέντε και δούκισα Οσούνα. Φιλότεχνη και φιλόμουση, δέχτηκε στην υπηρεσία της τους περισσότερους προστατευόμενους καλλιτέχνες του ινφάντε ντον Λουίς μετά τον θάνατό του.
4. Αδελφός του Ναπολέοντα, πρέσβης της Γαλλίας στη Μαδρίτη από το 1800, ο τελευταίος προστάτης του Μποκκερίνι. Ανακαλείται λόγω της στάσης του στον ισπανοπορτογαλικό πόλεμο.
5. Φιλίππο Μανφρέντι, βιολιστής. Μαζί με τον Μποκκερίνι ταξίδευαν και έδιναν συναυλίες από νεαρή ηλικία. Το 1772 αποφάσισε να επιστρέψει στην Λούκα της Ιταλίας για να μην χάσει την θέση του εκεί σαν πρώτο βιολί της παλατινής ορχήστρας, όμως λίγο πριν φτάσει, αρρώστησε και πέθανε. Ο Γκόγια, που την ίδια εποχή δουλεύει κι αυτός για τον ινφάντε ντον Λουίς, ζωγράφισε έναν σχετικό αλληγορικό πίνακα με την «προδοσία του Μανφρέντι».
6. Οι δύο γυναίκες ήταν εξαδέλφες, αλλά εξαιρετικά ανταγωνιστικές μεταξύ τους στον στίβο της κοσμικής ζωής, της μαικηνείας, ακόμη και των αισθηματικών κατακτήσεων. Για την δούκισσα της Άλμπα, ο θρύλος θέλει να υπήρξε στ’ αλήθεια η «Γυμνή» και «Ντυμένη Μάχα» του Γκόγια, ο οποίος λόγω των ασφυκτικών κοινωνικών συνθηκών, άλλαξε το πρόσωπό της με αυτό ενός ανώνυμου μοντέλου. Ωστόσο, έχει φιλοτεχνήσει και άλλα, συμβατικότερα πορτραίτα της. Ο Μποκερίνι συνέθεσε και γι΄αυτήν, αφού όμως είχε φύγει από την υπηρεσία της Μπεναβέντε.